محمد نوری‌زاد؛ پیشگام دفاع از حقوق بهاییان

پیشینه و انگیزه

برای اولین بار، فعالان مدنی ایرانی در حمایت از حقوق بهاییان دست به فعالیتهای علنی می زنند. این گروه همه از چهره های سیاسی و زندان کشیده در جمهوری اسلامی اند و شاخص ترین و فعال ترین آنها محمد نوری زاد است که پیشگام حمایت از حقوق بهاییان بوده است. 

از آغاز پیدایش آیین بهاییت در اواسط قرن نوزدهم میلادی در ایران، پیروان آیین بهاییت همواره مورد آزار و اذیت قرار گرفته­اند. خشونت، کشتار، تخریب اماکن مقدس و املاک عمومی و خصوصی بهاییان و سعی در تغییر اجباری مذهب آن­ها از جمله موارد آزار و اذیت بهاییان و اعمال فشار بر آن­ها در دهه­های پیش از انقلاب بود. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 و روی کار آمدن جمهوری اسلامی ایران، نقض حقوق بشر بهاییان گسترده­تر از گذشته و از سوی حکومت و با حمایت آن ادامه پیدا کرد.[1] بهاییان در حال حاضر بزرگ­ترین اقلیت مذهبی غیرمسلمان در ایران را تشکیل می­دهند و تعداد پیروان آن­ بین 300 هزار تا 350 هزار نفر تخمین زده می­شود.[2] حکومت وقت آیین بهاییت را به عنوان یک دین و مذهب قبول ندارد و آن را یک جنبش سیاسی منتسب به دولت­های غربی و پیروان این آیین را مرتد و برگشته از دین اسلام می داند.[3] از سال 1357، بیش از 200 رهبر بهایی کشته یا اعدام شده و بیش از ده هزار نفر از بهاییان از مشاغل دولتی و دانشگاهی اخراج شده­اند.[4]

در دهه گذشته و به خصوص از سال 1388، فشار علیه جامعه بهایی در ایران افزایش یافته است. از سال 1384، صدها بهایی ازجمله هفت مدیر جامعه بهایی در ایران و نیز معلمان و مدیران موسسه آموزش عالی بهاییان صرفا به دلیل عقاید مذهبی­شان و با اتهاماتی نظیر «جاسوسی»، «تبلیغ علیه نظام» و «اقدام علیه امنیت ملی» بازداشت و به حبس­های طولانی محکوم شده­اند. محرومیت از حق تحصیلات عالی در دانشگاه، ایجاد محدودیت در مشاغل مختلف، حمله و اعمال خشونت علیه بهاییان، ویران کردن گورستان­های آن­ها و ترویج بهایی­ستیزی در رسانه­های دولتی از دیگر نمونه­های نقض حقوق این اقلیت در ایران است.[5]  این در حالی است که منشور حقوق شهروندی دولت روحانی نیز حمایت خود را تنها شامل اقلیت­های مذهبی به رسمیت شناخته شده در قانون اساسی کرده و هیچ­گونه حقی برای بهاییان قائل نشده است.[6]

تبعیضات و نقض حقوق بهاییان از همان ابتدا با اعتراضات گسترده از جانب جامعه بین­المللی مواجه بوده است. چنانکه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در قطعنامه­های متعدد خود در خصوص وضعیت حقوق بشر در ایران، نسبت به نقض حقوق اقلیت­های مذهبی به ویژه بهاییان در ایران ابراز نگرانی نموده است.

شاخص ترین فعالیتها در جامعه ایرانیان به ابتکار و پیشگامی گروهی از فعالان مدنی در خارج و داخل ایران و با تشکیل کمپین­های مختلف در رسانه­های اجتماعی انجام شده است، مانند «کمپین نه به آزار و زندان هموطنان بهایی» و کمپین «حمایت از حق تحصیل بهاییان»، و نیز اقدامات نمادین در دلجویی از بهاییان. در این میان، فعالیت دشوار در حمایت از بهاییان در داخل کشور با پیشگامی محمد نوری­زاد، روزنامه­نگار و فعال سياسی منتقد جمهوری اسلامی انجام شده که از حمایت و همراهی شماری از فعالان سیاسی و مدنی برخوردار بوده است؛ از جمله آیت­الله عبدالحمید معصومی تهرانی، روحانی شیعی و منتقد حکومت، دکتر محمد ملکی، فعال سیاسی و نخستین رئیس دانشگاه تهران پس از انقلاب، نسرین ستوده، حقوقدان و فعال حقوق بشر، نرگس محمدی، روزنامه­نگار و فعال حقوق بشر، ژیلا بنی یعقوب، روزنامه­نگار و فعال سیاسی، و عیسی سحرخیز، فعال سیاسی و مطبوعاتی.

اهداف و مقاصد

محمد نوری­زاد، از طرفداران سابق و مخالفان امروز رژیم جمهوری اسلامی با انتشار مقاله «بوسه بر پای یک بهایی کوچک» در 24 تیرماه 1392 و شرح دیدار خود از آرتین، فرزند یک زوج زندانی بهایی،[7] برگ جدیدی را در فعالیت­های مدنی در دفاع از حقوق بهاییان گشود. هدف اولیه فعالان حقوق اقلیت­ها در این راستا، متوقف ساختن «برخوردهای تند و توفانی با اندیشه­های مغایر» از جمله آیین بهاییت و پیروان آن است. نوری­زاد با انتشار مقاله «جنجال یک بوسه نابهنگام» در تاریخ 28 تیرماه 92 در وبسایت خود در پاسخ به جنجال­ها و اعتراضات نسبت به اقدام خود، بیان می­دارد که این برخوردها «در این سال­های دراز، بیش از آن که نگرانی روحانیان ما را از انحراف مسلمین به نمایش بگذارد، نشانگر این است که روحانیان ما در همه ادوار تاریخ، حیاتشان را در دست به یقه شدن با یک دشمن اعتقادی یافته­اند. و این دست به یقه شدن، برای روحانیان ما یک "نیاز" حتمی و حیاتی برای بقای خودشان بوده و هست.»[8]

در این راستا، آزادی زندانیان بهایی که صرفا به دلیل عقاید مذهبی خود در زندان به سر می­برند و شناسایی حق تحصیل برای جوانان بهایی از خواسته­های اولیه این اقدامات است. دیدار از خانواده زندانیان و جوانان محروم از تحصیل، با هدف "اظهار شرمندگی" و نوعی تبری جستن از اقدامات حکومت اسلامی در تضییع حقوق بهاییان به یکی از فعالیت­های محوری فعالان حقوق بهاییان تبدیل شده است. نوری­زاد که به همراه جمعی از فعالان سیاسی و مدنی از جمله آیت­الله معصومی تهرانی، عیسی سحرخیز، نسرین ستوده، و نرگس محمدی در ششمین سالگرد دستگیری مدیران جامعه بهایی در اردیبهشت 1393 شرکت داشت، بیان نمود که «هر کدام از ما به خاطر رنجی که این عزیزان به خاطر اعتقادشان متحمل می شوند باید به گونه ای اظهار شرمندگی کنیم.»[9]

ارتقای هم­زیستی مسالمت­آمیز میان پیروان ادیان مختلف در ایران و پرهیز از تعصبات کور مذهبی از دیگر اهداف اصلی است. بر این اساس، آیت­الله عبدالحمید معصومی تهرانی، روحانی سرشناس و نواندیش شیعی، ضمن تقدیر و اعلام حمایت از اقدام نوری­زاد، اقدام وی را «شكل نمادين سخن از انسان‌دوستی و احترام به انسانيت انسان» بدون توجه به دين و مذهب و نژاد و مليت  قلمداد نمود.[10] آیت­الله معصومی تهرانی، خود نیز با تذهیب آیه­ای از کتاب اقدس –کتاب مقدس بهاییان- و تقدیم آن به عنوان هدیه نوروزی در سال 1393 به بهاییان جهان به عنوان «سندی نمادين و ماندگار از احترام به كرامت ذاتی انسان، نوع‌دوستی و هم­زيستی مسالمت‌آميز بدون توجه به تعلقات دينی، مذهبی و عقيدتی» ضمن دلجویی و همدردی با بهاییان، در نامه خود خطاب به مرکز جهانی بهایی هدف خود را از این اقدام نمادین «تذكر و يادآوری بر ارج نهادن به انسانيت انسان، هم­زيستی مسالمت‌آميز، همياری و همدلی و پرهيز از كينه‌ورزی، عصبيت و تعصبات كور مذهبی» ذکر نمود.[11]

در این میان، از دیگر اهداف مهم و برجسته این فعالیت­ها، تغییر باورهای غلط و نگاه عمومی نادرست نسبت به بهاییان در جامعه است که با حملات رسانه­های دولتی علیه جامعه بهایی و فتاوی کورکورانه حکومتی به آن دامن زده می­شود. اگرچه اقداماتی که تا به امروز صورت گرفته، بیشتر از آن که دارای اثر عملی باشد، صرفا اقداماتی نمادین بوده است، اما هدف بلند مدت فعالان سیاسی و مدنی در این زمینه، شناسایی حقوق انسانی و شهروندی برابر برای همه ایرانیان فارغ از دین، مذهب و عقاید آن­ها است.

کنشگر پیشگام

محمد نوری­زاد در ۱۹ آذر ۱۳۳۱ در روستایی در شهرستان شهریار متولد شد. وی روزنامه­نگار، مستندساز، فیلم­ساز، نقاش و از نویسندگان سابق روزنامه کیهان است. وی که از طرفداران پر و پا قرص رهبری نظام جهوری اسلامی بود، پس از انتخابات سال 1388 به صف منتقدان و مخالفان حکومت پیوست و با انتشار نامه­هایی خطاب به رهبر، عملکرد وی را به شدت مورد انتقاد قرار داد. نوری­زاد از گذشته خود طلب بخشش کرد و خیلی سریع به یکی از چهره­های جنبش سبز تبدیل شد. حتی پس از فروکش کردن جنبش، به فعالیت­های خود، گسترده­تر از قبل ادامه داد و در صف مبارزه با اقدامات سرکوب­گرانه و تبعیض­آمیز جمهوری اسلامی قرار گرفت.[12]

در این میان، فعالیت در زمینه حقوق بهاییان به یکی از فعالیت­های محوری نوری­زاد تبدیل شد. وی در تیرماه 1392 در اقدامی بی سابقه با مراجعه به خانه کامران رحیمیان و فاران حسامی، از اساتید موسسه آموزش عالی بهاییان که در زندان به سر می­برند، از فرزند خردسال آن­ها، آرتین طلب پوزش کرد و از او خواست که به روی او آب دهان بیندازد و بر صورتش سیلی بزند. نوری­زاد با الهام از اقدام پاپ در بوسیدن پای یک دختر زندانی در روز مذهبی پاشویان در فروردین 92،[13] بر پای آرتین بوسه زد و به او گفت :«پسرکم، من از طرف آنانی که در این سال­های اسلامی، بر تو و بر همه همکیشان تو جفا باریده­اند، از تو پوزش می­خواهم…وقتی پاپ، رهبر کاتولیک­های جهان خم می شود و پاهای یک دخترک بزهکار مسلمان را می شوید و بر آن بوسه می زند، من چرا به نمایندگی از دم و دستگاه عریض و طویل رهبر مسلمین جهان و مراجع پشت به پشت شیعه بر پاهای کوچک و بهشتی تو بوسه نزنم؟»[14]

از طرف دیگر، نوری زاد همواره کوشیده تا با انتشار نوشتارهای خود، سفرهای استانی و سخنرانی و مصاحبه، پیام خود را در جامعه گسترش دهد و دیگران را نیز دعوت به همراهی نماید. از جمله این که در پاسخ به «نجس» دانستن مشرکان و کمونیست­ها و بهاییان و خدانشناسان توسط مراجع تقلید، نوری­زاد در شهریور 1392 کمی پس از انتشار مجدد فتاوی جدید آیت­الله خامنه­ای در خصوص «نجاست» و لزوم اجتناب از بهاییان در رسانه­های دولتی،[15] با انتشار فراخوانی از همه مردمان ایران و جهان و به ویژه مسلمانان و شیعیان درخواست نمود تا با وی در «نجاست روبی» از چهره انسان و اسلام و تشیع همراه شوند. او از مردم درخواست نمود تا این­گونه به فراخوان وی پاسخ دهند: «تک به تک یا به صورت جمعی، به خانه بهاییان و خدانشناسان بروید و با آنان دیده بوسی و معاشرت کنید و برای آنان هدایایی از شرمساری و پوزش­خواهی ببرید و از خوردنی های آنان بخورید و فردای آن روز گزارشی از دیدار خود را چه مستقیم و چه به اشاره در فضای مجازی منتشر کنید.»[16]

نوری­زاد با اقدامات خود به حیطه­ای وارد شد که کمتر کسی از فعالان و نواندیشان مذهبی در ایران جرات و جسارت ورود به آن را داشت. وی با استفاده از فضای مجازی، سعی کرد تا در جامعه نسبت به اقدامات خود آگاهی­رسانی نماید و دیگران را نیز دعوت به پیوستن به این اقدامات از طریق حرکت­های فردی کند. نوری­زاد در واقع زبان اعتراض مردمی است که «جرات اعتراض ندارند».[17]

فضای مدنی

در جمهوری اسلامی ایران، مقام رهبری، در حال حاضر آیت الله خامنه­ای، قدرتمندترین مقام کشور است. وی فرمانده کل قوای نظامی است و بسیاری از مقامات در کشور، نظیر رئیس قوه قضاییه و رئیس صدا و سیما، مستقیما با حکم  او منصوب می­شوند.[18] طبق اصل 57 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قوای مقننه، مجریه و قضاییه «زير نظر ولايت مطلقه امر و امامت امت» قرار دارند.[19] از زمان روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، آزادی­های مدنی نظیر آزادی بیان و اعتقاد، آزادی تشکیل اجتماعات و فعالیت­های سیاسی و آزادی مذهبی به شدت محدود بوده است. مطابق گزارش 2014 "خانه آزادی" در آمریکا، حقوق سیاسی و آزادی­های فردی گرچه با روی کار آمدن روحانی در برخی ابعاد بهبود یافته است، هم­چنان در وضعیت اسفناکی قرار دارد.[20]

­دین رسمی ایران اسلام و مذهب جعفری اثنی عشری است.[21] قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل 13 خود ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی را به عنوان تنها اقلیت­های دینی شناخته شده قلمداد می­کند «که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آیین خود عمل می­کنند».[22] در قانون اساسی و دیگر قوانین ایران برای اقلیت­های غیر رسمی از جمله بهاییان هیچ­گونه حقوقی به رسمیت شناخته نشده است و در عمل آن­ها با تبعیضات گسترده در حوزه­های مختلف مواجه هستند. مجمع عمومی سازمان ملل متحد، در قطعنامه 184/68 خود در فوریه 2014 در خصوص وضعیت حقوق بشر در ایران، نسبت به آزار و اذیت و نقض حقوق بشر اقلیت­های مذهبی به رسمیت شناخته نشده، به ویژه بهاییان و مدافعان آن­ها، عمیقا ابراز نگرانی کرده است.[23]

در این میان، فعالان حقوق اقلیت­ها با محدودیت­های زیادی در فعالیت­های خود روبرو هستند و اقدامات آن­ها غالبا با سرکوب و ایذا از طرف مقامات جمهوری اسلامی مواجه است. علیرغم وعده­های دولت روحانی به آزادی بیشتر فضای سیاسی، دولت نتوانسته فضای امنی را برای آزادی بیان و آزادی تجمعات ایجاد کند. فعالان مدنی و مدافعان حقوق بشر با اتهاماتی نظیر «اقدام علیه امنیت ملی» و «تبلیغ علیه نظام» مواجه هستند. در این راستا، گزارشگر ویژه وضعیت مدافعان حقوق بشر نیز نسبت به تفسیر موسع اتهامات امنیتی علیه فعالان و مدافعان حقوق بشر ابراز نگرانی کرده است.[24] اگرچه قانون اساسی، اجازه تأسیس احزاب سیاسی، انجمن­های صنفی و دیگر سازمان­های مدنی را مشروط به رعایت اصول استقلال، آزادی، وحدت ملی، موازین اسلامی و اساس جمهوری اسلامی می­دهد، در عمل این نهادها با محدودیت­های زیادی روبرو هستند. به ویژه پس از انتخابات ریاست جمهوری 1388، احزاب و گروه­های مخالف به شدت سرکوب شده­اند و بسیاری از رهبران آن­ها بازداشت و به زندان و ممنوعیت از فعالیت سیاسی محکوم شده­اند.[25] آزادی بیان به شدت محدود است. حکومت به طور مستقیم کنترل صدا و سیما را برعهده دارد. آزادی مطبوعات گرچه کمی بهبود یافته، اما هیات نظارت بر مطبوعات هم­چنان اختیارات گسترده­ای برای تحت پیگرد قرار دادن روزنامه­نگاران به اتهاماتی نظیر «محاربه»، «توهین به مقدسات اسلامی و مقامات رسمی کشور»، و «تبلیغ علیه نظام» دارد. اخطار و تهدید به محاکمه غالبا به عنوان ابزاری برای وادار کردن به خودسانسوری استفاده می­شود.[26]

در چنین فضایی، نوری­زاد که در سال 1388 به اتهام توهین به مسوولان و تبلیغ علیه نظام جمهوری‌اسلامی بازداشت و به تحمل سه و نیم سال زندان و ۵۰ ضربه شلاق محکوم شده بود،[27] پس از آزادی، به فعالیت­های خود، گسترده­تر از قبل ادامه داد و بارها مورد ضرب و شتم نیروهای امنیتی قرار گرفت و بازداشت شد. با این وجود، هیچ­کدام از این تهدیدها باعث نشد که از فعالیت­های خود دست بکشد. همراهان نوری­زاد نیز در این راه وی را تنها نگذاشتند و علیرغم محدودیت­ها و فشارها به اقدامات و فعالیت­های خود در راستای احقاق حقوق اقلیت­های مذهبی در ایران ادامه می­دهند.

پیام و مخاطب

اقدامات نوری­زاد یک پیام روشن دارد و آن این که دین، امری فردی و درونی است و همه مردم فارغ از گرایش­های دینی و اعتقادی خود حق یک زندگی فهیمانه و برابر را در ایران دارند.[28] به گفته نوری­زاد «حزب و تشکیلات و نمایندگانی که نتوانند در امتداد حقوق تباه شده، و استیفای حقوق شهروندی آرتین این بهایی کوچک گریبان چاک زنند، به آفتابه­داری آبریزگاه­های مسجد شاه اصفهان شایسته­ترند.»[29]

شکستن تابوهای مذهبی موجود در جامعه علیه بهاییان و به چالش کشیدن شالوده­های دینی در ذهن بسیاری از شهروندان ایران و به ویژه روحانیون که به نوعی درصدد توجیه آزار و اذیت و به حاشیه راندن اقلیت بهاییان هستند،[30] از دیگر تلاش­های نوری­زاد در این راستا است. از نظر بسیاری از فقهای شیعی، کافر بودن یکی از موارد نجاسات است و از نظر آن­ها کمونیست­ها، بودایی­ها، بی دین­ها و بهایی­ها کافر و نجس شمرده می شوند. آیت­الله خامنه­ای در یکی از استفتائات اخیر خود که در آستانه آغاز کار ریاست جمهوری یازدهم، مجددا در رسانه­های دولتی منتشر شده است، بیان می­دارد که «جمیع افراد فرقه ضاله بهایی محکوم به کفر و نجاست هستند و از غذا و سایر چیزهایی که با رطوبت مسری در تماس با آنها بوده است باید اجتناب کرد و بر مومنین واجب است که با حیله و فسادگری این فرقه گمراه مقابله کنند.»[31] نوری­زاد که این گونه فتواها را «برداشت­های ناصحیح و نابخردانه جمعی از مراجع تقلید از اسلام »[32] می­داند، با خوردن آب و میوه از دستان آرتین و دعوت به دیگران در انجام این کار، در مقابل این اعتقادات نادرست می­ایستد و این پیام را به مسلمانان و مردم ایران منتقل می­کند که «خوردنی های یک بهایی، اگر از خوردنی های یک مرجع تقلید شیعه دوازده امامی پاکیزه تر نباشد، حتماً دست کمی از پاکی آن ندارد.»[33]

نوری­زاد با اقدامات خود قصد دارد توجه جامعه ایرانی و بین­المللی را به ستم و ظلمی که سال­هاست به نام اسلام بر بهاییان روا داشته می­شود، جلب کند و عقاید نادرستی را که در جامعه گسترش یافته، به باد انتقاد گیرد. وی این مسیر را تنهایی و در مواردی با همراهی حلقه­ای از فعالان مدنی و سیاسی طی می­کند و اغلب به دنبال بسیج عمومی نیست، اما با نوشتن، مصاحبه، سفر و برپایی نمایشگاه نقاشی پیام خود را در میان مردم منتشر می­کند.[34]

فعالیت­های فراگستر

اقدامات نوری­زاد در حمایت از حقوق بهاییان با پوشش خبری و استقبال قابل ملاحظه­ای در رسانه­های داخلی و بین­المللی مواجه شد. پدر آرتین با ارسال نامه­ای از زندان رجایی شهر خطاب به محمد نوری­زاد، اقدام وی را «کوششی برای عینیت بخشیدن به ارزش­هایی چون احترام، محبت، عدالت، حمایت، مسؤولیت پذیری، یکسانی، آگاهی و هم دلی» قامداد نمود.[35] به علاوه، 153 فعال مدنی داخل و خارج کشور نیز با انتشار نامه­ای در 2 مرداد 1393 ضمن تقدیر از اقدام شجاعانه نوری­زاد و انتقاد از سکوت جامعه مدنی و نواندیشان دینی ایرانی در مقابل فشار بر جامعه بهایی، از این اقدامات حمایت کرده و نقض گسترده‌ حقوق تمامی اقلیت­های دینی و مذهبی از جمله جامعه بهایی را محکوم نمودند.[36]

اقدامات فعالان مدنی در راستای حمایت از حقوق بهاییان هم­چنان ادامه دارد و تهدیدها و بازداشت­های دولت جمهوری اسلامی ایران نتوانسته مانع و خللی در این راه ایجاد کند. نوری­زاد توانسته تعداد زیادی از فعالان را در این امر همراه خود کند و توجه جامعه ایرانی و بین­المللی را به این موضوع جلب کند. فعالیت­های وی و همراهانش بدون شک گام مهمی در شکستن تابوهای مذهبی و تاثیر بر افکار عمومی مردم ایران بوده است. هرچند، هنوز تغییری در رویه و سیاست دولتی در سرکوب بهاییان مشاهده نمی­شود، اما این فعالیتها فضای تازه ای را ایجاد کرده که می توان امیدوار بودراه را بر اعمال فشار هرچه بیشتر بر حکومت جهت به رسمیت شناختن حقوق شهروندی برابر برای بهاییان باز کند.  

Learn More Section

News & Analysis

«اقدام بی‌سابقه پاپ: بوسیدن پای دختر مسلمان زندانی»، کلمه، 10 فروردین 1392. http://www.kaleme.com/1392/01/10/klm-138282/

«آیت الله عبدالحمید معصومی تهرانی: خصومت با بهاییان را کنار بگذاریم»، ماهنامه خط صلح، 1 اردیبهشت 1393. http://bit.ly/1CNECUo

«با حضور جمعی از فعالان مدنی؛ مراسم سالگرد بازداشت مدیران جامعه بهایی برگزار شد»، سحام نیوز، 24 اردیبهشت 1393. http://sahamnews.org/1393/02/260149

«تقدیر ۱۵۵ فعال مدنی از محمد نوری­زاد»، سحام­نیوز، 2 مرداد 1392. http://sahamnews.org/1392/05/253803

«تو تنهایی نیستی! (نامه ی 153 فعال غیربهایی به نوری زاد)»، وبسایت محمد نوری زاد، 24 ژوئیه 2013. http://www.nurizad.info/blog/22174

«متن پیاده شده مصاحبه دویچه وله با محمد نوری­زاد ( چرا تو را نمی­کشند؟)»، وبسایت محمد نوری­زاد، 22 سپتامبر 2014. http://www.nurizad.info/blog/26403

«محکومیت نوری زاد به سه سال و نیم حبس و ۵۰ ضربه شلاق»، بی بی سی فارسی، 28 فروردین 1389. http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2010/04/100417_l17_nourizad_verdict.shtml

«نامه جمعی از فعالین مدنی و سیاسی به رئیس قوه قضائیه: در مقابل آزار علیه بهاییان سکوت نکنید»، جمعیت مبارزه با تبعیض تحصیلی، 23 اسفند 1392. http://www.edu-right.net/from-anywhere/human-rights/1330-bahai-letter-hu...

«نجس­شمردگان نامسلمان و نجاست­روبی از اسلام»، صدای آمریکا، 31 شهریور 1392. http://ir.voanews.com/content/iran-noorizad-bahaiis-civil-rights-najes/1...

آیت­الله عبدالحمید معصومی تهرانی، « دست در دست هم نهيم به مهر»، 18 فروردین 1393. http://bit.ly/1kDrTqf

آیت­الله عبدالحمید معصومی تهرانی، «تقدير از اقدام نمادين دكتر نوری­زاد»، پايگاه اطلاع رسانی دفتر عبدالحميد معصومی تهرانی، 9 شهریور 1392. http://bit.ly/16wrJ2U

کامران رحیمیان، «نامه پدر آرتین به محمد نوری­زاد از زندان رجایی شهر»، 27 تیر 1392. http://bit.ly/1ImUFce

محمد نوری­زاد، «بوسه بر پای یک "بهایی" کوچک»، وبسایت محمد نوری­زاد، 24 تیر 1392. http://www.nurizad.info/blog/22128

محمد نوری­زاد، «پوزش­خواهی­های دکتر محمد ملکی (محمد نوری­زاد)»، وبسایت محمد نوری زاد، 1 مهر 1392. http://www.nurizad.info/blog/22380

محمد نوری­زاد، «جنجال یک بوسه دیرهنگام»، وبسایت محمد نوری­زاد، 28 تیر 1392. http://www.nurizad.info/blog/22147

محمد نوری­زاد، «فراخوان بزرگ وملی محمد نوری زاد برای نجاست روبی»، وبسایت محمد نوری­زاد، 28 شهریور 1392. http://www.nurizad.info/blog/22374

“Current situation of Baha'is in Iran”. Baha’i International Community. 8 Sep. 2014. http://www.bic.org/media/Current-situation-Bahais-in-Iran

Ahmed Shaheed. “Voices of Support for Iran’s Baha’is”. Ahmed Shaheed’s Blog. 23 May 2014. http://shaheedoniran.org/english/blog/voices-of-support-for-irans-bahais

Anthony Vance. “'Unclean' -- Iran's Outcast Baha'i Minority”. Huffington Post. 26 November 2013. http://www.huffingtonpost.com/anthony-vance/iran-bahai_b_4320167.html

Golnaz Esfandiari. “Following Pope's Example, Iranian Dissident Kisses Feet Of Baha'i Boy”. Radio Free Europe / Radio Liberty. 8 December 2014.  http://www.rferl.org/content/iran-dissident-nourizad-bahai-boy-kissing-f...

Saeed Kamali Dehghan. “Iranian activist Mohammad Nurizad attacked and arrested, but not silenced”. The Guardian. 25 February 2014. http://www.theguardian.com/world/iran-blog/2014/feb/25/iranian-activist-...

Reports

«جنايت عليه بشريت: حمله جمهوری اسلامی به بهاييان ايران»، مرکز اسناد حقوق بشر ایران، دی 1388. http://www.iranhrdc.org/persian/permalink/3298.html#.VIUm-NLF88I

«چهره جنایت؛ ناقضان حقوق بهاییت»، عدالت برای ایران، 20 اسفند 1391.

«دیانتی ممنوع: آزار و تعقیب بهاییان در ایران»، مرکز اسناد حقوق بشر ایران، فروردین 1386. http://www.iranhrdc.org/persian/permalink/3249.html#.VIUnBtLF88I

Annual Report 2014, United States Commission on International Religious Freedom. 2014.

Freedom in the World 2014: Iran, Freedom House. 2014.

UN General Assembly. Situation of human rights in the Islamic Republic of Iran: Report of the Secretary-General. A/69/306. 12 August 2014.

Laws & Resolutions

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1358.

UN General Assembly Resolution 68/184. Situation of human rights in the Islamic Republic of Iran. A/RES/68/184. 4 February 2014.

Books & Articles

افشاری، رضا، «‌نقض حقوق بشر بهایيان در جمهوری اسلامی ايران»، بنیاد مطالعات ایران، 1380. http://fis-iran.org/fa/irannameh/volxix/iran-bahais

پژمان تهوری، «گفتگو و مروری بر تکنیک­های محمد نوری­زاد»، مرکز مطالعات بی­خشونت، 20 شهریور 1393. http://bikhoshoonat.com/?p=2541

Wikipedia

«بهایی­ستیزی»، ویکی­پدیا. http://bit.ly/1yYXA5B

«محمد نوری‌زاد»، ویکی­پدیا. http://bit.ly/1todvK3

Multimedia

فیلم مستند "شمعی روشن کن" ساخته مازیار بهاری، ایران­وایر. http://iranwire.com/features/5870