برای اولین بار، فعالان مدنی ایرانی در حمایت از حقوق بهاییان دست به فعالیتهای علنی می زنند. این گروه همه از چهره های سیاسی و زندان کشیده در جمهوری اسلامی اند و شاخص ترین و فعال ترین آنها محمد نوری زاد است که پیشگام حمایت از حقوق بهاییان بوده است.
از آغاز پیدایش آیین بهاییت در اواسط قرن نوزدهم میلادی در ایران، پیروان آیین بهاییت همواره مورد آزار و اذیت قرار گرفتهاند. خشونت، کشتار، تخریب اماکن مقدس و املاک عمومی و خصوصی بهاییان و سعی در تغییر اجباری مذهب آنها از جمله موارد آزار و اذیت بهاییان و اعمال فشار بر آنها در دهههای پیش از انقلاب بود. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 و روی کار آمدن جمهوری اسلامی ایران، نقض حقوق بشر بهاییان گستردهتر از گذشته و از سوی حکومت و با حمایت آن ادامه پیدا کرد.[1] بهاییان در حال حاضر بزرگترین اقلیت مذهبی غیرمسلمان در ایران را تشکیل میدهند و تعداد پیروان آن بین 300 هزار تا 350 هزار نفر تخمین زده میشود.[2] حکومت وقت آیین بهاییت را به عنوان یک دین و مذهب قبول ندارد و آن را یک جنبش سیاسی منتسب به دولتهای غربی و پیروان این آیین را مرتد و برگشته از دین اسلام می داند.[3] از سال 1357، بیش از 200 رهبر بهایی کشته یا اعدام شده و بیش از ده هزار نفر از بهاییان از مشاغل دولتی و دانشگاهی اخراج شدهاند.[4]
در دهه گذشته و به خصوص از سال 1388، فشار علیه جامعه بهایی در ایران افزایش یافته است. از سال 1384، صدها بهایی ازجمله هفت مدیر جامعه بهایی در ایران و نیز معلمان و مدیران موسسه آموزش عالی بهاییان صرفا به دلیل عقاید مذهبیشان و با اتهاماتی نظیر «جاسوسی»، «تبلیغ علیه نظام» و «اقدام علیه امنیت ملی» بازداشت و به حبسهای طولانی محکوم شدهاند. محرومیت از حق تحصیلات عالی در دانشگاه، ایجاد محدودیت در مشاغل مختلف، حمله و اعمال خشونت علیه بهاییان، ویران کردن گورستانهای آنها و ترویج بهاییستیزی در رسانههای دولتی از دیگر نمونههای نقض حقوق این اقلیت در ایران است.[5] این در حالی است که منشور حقوق شهروندی دولت روحانی نیز حمایت خود را تنها شامل اقلیتهای مذهبی به رسمیت شناخته شده در قانون اساسی کرده و هیچگونه حقی برای بهاییان قائل نشده است.[6]
تبعیضات و نقض حقوق بهاییان از همان ابتدا با اعتراضات گسترده از جانب جامعه بینالمللی مواجه بوده است. چنانکه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در قطعنامههای متعدد خود در خصوص وضعیت حقوق بشر در ایران، نسبت به نقض حقوق اقلیتهای مذهبی به ویژه بهاییان در ایران ابراز نگرانی نموده است.
شاخص ترین فعالیتها در جامعه ایرانیان به ابتکار و پیشگامی گروهی از فعالان مدنی در خارج و داخل ایران و با تشکیل کمپینهای مختلف در رسانههای اجتماعی انجام شده است، مانند «کمپین نه به آزار و زندان هموطنان بهایی» و کمپین «حمایت از حق تحصیل بهاییان»، و نیز اقدامات نمادین در دلجویی از بهاییان. در این میان، فعالیت دشوار در حمایت از بهاییان در داخل کشور با پیشگامی محمد نوریزاد، روزنامهنگار و فعال سياسی منتقد جمهوری اسلامی انجام شده که از حمایت و همراهی شماری از فعالان سیاسی و مدنی برخوردار بوده است؛ از جمله آیتالله عبدالحمید معصومی تهرانی، روحانی شیعی و منتقد حکومت، دکتر محمد ملکی، فعال سیاسی و نخستین رئیس دانشگاه تهران پس از انقلاب، نسرین ستوده، حقوقدان و فعال حقوق بشر، نرگس محمدی، روزنامهنگار و فعال حقوق بشر، ژیلا بنی یعقوب، روزنامهنگار و فعال سیاسی، و عیسی سحرخیز، فعال سیاسی و مطبوعاتی.
اهداف و مقاصد
محمد نوریزاد، از طرفداران سابق و مخالفان امروز رژیم جمهوری اسلامی با انتشار مقاله «بوسه بر پای یک بهایی کوچک» در 24 تیرماه 1392 و شرح دیدار خود از آرتین، فرزند یک زوج زندانی بهایی،[7] برگ جدیدی را در فعالیتهای مدنی در دفاع از حقوق بهاییان گشود. هدف اولیه فعالان حقوق اقلیتها در این راستا، متوقف ساختن «برخوردهای تند و توفانی با اندیشههای مغایر» از جمله آیین بهاییت و پیروان آن است. نوریزاد با انتشار مقاله «جنجال یک بوسه نابهنگام» در تاریخ 28 تیرماه 92 در وبسایت خود در پاسخ به جنجالها و اعتراضات نسبت به اقدام خود، بیان میدارد که این برخوردها «در این سالهای دراز، بیش از آن که نگرانی روحانیان ما را از انحراف مسلمین به نمایش بگذارد، نشانگر این است که روحانیان ما در همه ادوار تاریخ، حیاتشان را در دست به یقه شدن با یک دشمن اعتقادی یافتهاند. و این دست به یقه شدن، برای روحانیان ما یک "نیاز" حتمی و حیاتی برای بقای خودشان بوده و هست.»[8]
در این راستا، آزادی زندانیان بهایی که صرفا به دلیل عقاید مذهبی خود در زندان به سر میبرند و شناسایی حق تحصیل برای جوانان بهایی از خواستههای اولیه این اقدامات است. دیدار از خانواده زندانیان و جوانان محروم از تحصیل، با هدف "اظهار شرمندگی" و نوعی تبری جستن از اقدامات حکومت اسلامی در تضییع حقوق بهاییان به یکی از فعالیتهای محوری فعالان حقوق بهاییان تبدیل شده است. نوریزاد که به همراه جمعی از فعالان سیاسی و مدنی از جمله آیتالله معصومی تهرانی، عیسی سحرخیز، نسرین ستوده، و نرگس محمدی در ششمین سالگرد دستگیری مدیران جامعه بهایی در اردیبهشت 1393 شرکت داشت، بیان نمود که «هر کدام از ما به خاطر رنجی که این عزیزان به خاطر اعتقادشان متحمل می شوند باید به گونه ای اظهار شرمندگی کنیم.»[9]
ارتقای همزیستی مسالمتآمیز میان پیروان ادیان مختلف در ایران و پرهیز از تعصبات کور مذهبی از دیگر اهداف اصلی است. بر این اساس، آیتالله عبدالحمید معصومی تهرانی، روحانی سرشناس و نواندیش شیعی، ضمن تقدیر و اعلام حمایت از اقدام نوریزاد، اقدام وی را «شكل نمادين سخن از انساندوستی و احترام به انسانيت انسان» بدون توجه به دين و مذهب و نژاد و مليت قلمداد نمود.[10] آیتالله معصومی تهرانی، خود نیز با تذهیب آیهای از کتاب اقدس –کتاب مقدس بهاییان- و تقدیم آن به عنوان هدیه نوروزی در سال 1393 به بهاییان جهان به عنوان «سندی نمادين و ماندگار از احترام به كرامت ذاتی انسان، نوعدوستی و همزيستی مسالمتآميز بدون توجه به تعلقات دينی، مذهبی و عقيدتی» ضمن دلجویی و همدردی با بهاییان، در نامه خود خطاب به مرکز جهانی بهایی هدف خود را از این اقدام نمادین «تذكر و يادآوری بر ارج نهادن به انسانيت انسان، همزيستی مسالمتآميز، همياری و همدلی و پرهيز از كينهورزی، عصبيت و تعصبات كور مذهبی» ذکر نمود.[11]
در این میان، از دیگر اهداف مهم و برجسته این فعالیتها، تغییر باورهای غلط و نگاه عمومی نادرست نسبت به بهاییان در جامعه است که با حملات رسانههای دولتی علیه جامعه بهایی و فتاوی کورکورانه حکومتی به آن دامن زده میشود. اگرچه اقداماتی که تا به امروز صورت گرفته، بیشتر از آن که دارای اثر عملی باشد، صرفا اقداماتی نمادین بوده است، اما هدف بلند مدت فعالان سیاسی و مدنی در این زمینه، شناسایی حقوق انسانی و شهروندی برابر برای همه ایرانیان فارغ از دین، مذهب و عقاید آنها است.
کنشگر پیشگام
محمد نوریزاد در ۱۹ آذر ۱۳۳۱ در روستایی در شهرستان شهریار متولد شد. وی روزنامهنگار، مستندساز، فیلمساز، نقاش و از نویسندگان سابق روزنامه کیهان است. وی که از طرفداران پر و پا قرص رهبری نظام جهوری اسلامی بود، پس از انتخابات سال 1388 به صف منتقدان و مخالفان حکومت پیوست و با انتشار نامههایی خطاب به رهبر، عملکرد وی را به شدت مورد انتقاد قرار داد. نوریزاد از گذشته خود طلب بخشش کرد و خیلی سریع به یکی از چهرههای جنبش سبز تبدیل شد. حتی پس از فروکش کردن جنبش، به فعالیتهای خود، گستردهتر از قبل ادامه داد و در صف مبارزه با اقدامات سرکوبگرانه و تبعیضآمیز جمهوری اسلامی قرار گرفت.[12]
در این میان، فعالیت در زمینه حقوق بهاییان به یکی از فعالیتهای محوری نوریزاد تبدیل شد. وی در تیرماه 1392 در اقدامی بی سابقه با مراجعه به خانه کامران رحیمیان و فاران حسامی، از اساتید موسسه آموزش عالی بهاییان که در زندان به سر میبرند، از فرزند خردسال آنها، آرتین طلب پوزش کرد و از او خواست که به روی او آب دهان بیندازد و بر صورتش سیلی بزند. نوریزاد با الهام از اقدام پاپ در بوسیدن پای یک دختر زندانی در روز مذهبی پاشویان در فروردین 92،[13] بر پای آرتین بوسه زد و به او گفت :«پسرکم، من از طرف آنانی که در این سالهای اسلامی، بر تو و بر همه همکیشان تو جفا باریدهاند، از تو پوزش میخواهم…وقتی پاپ، رهبر کاتولیکهای جهان خم می شود و پاهای یک دخترک بزهکار مسلمان را می شوید و بر آن بوسه می زند، من چرا به نمایندگی از دم و دستگاه عریض و طویل رهبر مسلمین جهان و مراجع پشت به پشت شیعه بر پاهای کوچک و بهشتی تو بوسه نزنم؟»[14]
از طرف دیگر، نوری زاد همواره کوشیده تا با انتشار نوشتارهای خود، سفرهای استانی و سخنرانی و مصاحبه، پیام خود را در جامعه گسترش دهد و دیگران را نیز دعوت به همراهی نماید. از جمله این که در پاسخ به «نجس» دانستن مشرکان و کمونیستها و بهاییان و خدانشناسان توسط مراجع تقلید، نوریزاد در شهریور 1392 کمی پس از انتشار مجدد فتاوی جدید آیتالله خامنهای در خصوص «نجاست» و لزوم اجتناب از بهاییان در رسانههای دولتی،[15] با انتشار فراخوانی از همه مردمان ایران و جهان و به ویژه مسلمانان و شیعیان درخواست نمود تا با وی در «نجاست روبی» از چهره انسان و اسلام و تشیع همراه شوند. او از مردم درخواست نمود تا اینگونه به فراخوان وی پاسخ دهند: «تک به تک یا به صورت جمعی، به خانه بهاییان و خدانشناسان بروید و با آنان دیده بوسی و معاشرت کنید و برای آنان هدایایی از شرمساری و پوزشخواهی ببرید و از خوردنی های آنان بخورید و فردای آن روز گزارشی از دیدار خود را چه مستقیم و چه به اشاره در فضای مجازی منتشر کنید.»[16]
نوریزاد با اقدامات خود به حیطهای وارد شد که کمتر کسی از فعالان و نواندیشان مذهبی در ایران جرات و جسارت ورود به آن را داشت. وی با استفاده از فضای مجازی، سعی کرد تا در جامعه نسبت به اقدامات خود آگاهیرسانی نماید و دیگران را نیز دعوت به پیوستن به این اقدامات از طریق حرکتهای فردی کند. نوریزاد در واقع زبان اعتراض مردمی است که «جرات اعتراض ندارند».[17]
فضای مدنی
در جمهوری اسلامی ایران، مقام رهبری، در حال حاضر آیت الله خامنهای، قدرتمندترین مقام کشور است. وی فرمانده کل قوای نظامی است و بسیاری از مقامات در کشور، نظیر رئیس قوه قضاییه و رئیس صدا و سیما، مستقیما با حکم او منصوب میشوند.[18] طبق اصل 57 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قوای مقننه، مجریه و قضاییه «زير نظر ولايت مطلقه امر و امامت امت» قرار دارند.[19] از زمان روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، آزادیهای مدنی نظیر آزادی بیان و اعتقاد، آزادی تشکیل اجتماعات و فعالیتهای سیاسی و آزادی مذهبی به شدت محدود بوده است. مطابق گزارش 2014 "خانه آزادی" در آمریکا، حقوق سیاسی و آزادیهای فردی گرچه با روی کار آمدن روحانی در برخی ابعاد بهبود یافته است، همچنان در وضعیت اسفناکی قرار دارد.[20]
دین رسمی ایران اسلام و مذهب جعفری اثنی عشری است.[21] قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل 13 خود ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی را به عنوان تنها اقلیتهای دینی شناخته شده قلمداد میکند «که در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آیین خود عمل میکنند».[22] در قانون اساسی و دیگر قوانین ایران برای اقلیتهای غیر رسمی از جمله بهاییان هیچگونه حقوقی به رسمیت شناخته نشده است و در عمل آنها با تبعیضات گسترده در حوزههای مختلف مواجه هستند. مجمع عمومی سازمان ملل متحد، در قطعنامه 184/68 خود در فوریه 2014 در خصوص وضعیت حقوق بشر در ایران، نسبت به آزار و اذیت و نقض حقوق بشر اقلیتهای مذهبی به رسمیت شناخته نشده، به ویژه بهاییان و مدافعان آنها، عمیقا ابراز نگرانی کرده است.[23]
در این میان، فعالان حقوق اقلیتها با محدودیتهای زیادی در فعالیتهای خود روبرو هستند و اقدامات آنها غالبا با سرکوب و ایذا از طرف مقامات جمهوری اسلامی مواجه است. علیرغم وعدههای دولت روحانی به آزادی بیشتر فضای سیاسی، دولت نتوانسته فضای امنی را برای آزادی بیان و آزادی تجمعات ایجاد کند. فعالان مدنی و مدافعان حقوق بشر با اتهاماتی نظیر «اقدام علیه امنیت ملی» و «تبلیغ علیه نظام» مواجه هستند. در این راستا، گزارشگر ویژه وضعیت مدافعان حقوق بشر نیز نسبت به تفسیر موسع اتهامات امنیتی علیه فعالان و مدافعان حقوق بشر ابراز نگرانی کرده است.[24] اگرچه قانون اساسی، اجازه تأسیس احزاب سیاسی، انجمنهای صنفی و دیگر سازمانهای مدنی را مشروط به رعایت اصول استقلال، آزادی، وحدت ملی، موازین اسلامی و اساس جمهوری اسلامی میدهد، در عمل این نهادها با محدودیتهای زیادی روبرو هستند. به ویژه پس از انتخابات ریاست جمهوری 1388، احزاب و گروههای مخالف به شدت سرکوب شدهاند و بسیاری از رهبران آنها بازداشت و به زندان و ممنوعیت از فعالیت سیاسی محکوم شدهاند.[25] آزادی بیان به شدت محدود است. حکومت به طور مستقیم کنترل صدا و سیما را برعهده دارد. آزادی مطبوعات گرچه کمی بهبود یافته، اما هیات نظارت بر مطبوعات همچنان اختیارات گستردهای برای تحت پیگرد قرار دادن روزنامهنگاران به اتهاماتی نظیر «محاربه»، «توهین به مقدسات اسلامی و مقامات رسمی کشور»، و «تبلیغ علیه نظام» دارد. اخطار و تهدید به محاکمه غالبا به عنوان ابزاری برای وادار کردن به خودسانسوری استفاده میشود.[26]
در چنین فضایی، نوریزاد که در سال 1388 به اتهام توهین به مسوولان و تبلیغ علیه نظام جمهوریاسلامی بازداشت و به تحمل سه و نیم سال زندان و ۵۰ ضربه شلاق محکوم شده بود،[27] پس از آزادی، به فعالیتهای خود، گستردهتر از قبل ادامه داد و بارها مورد ضرب و شتم نیروهای امنیتی قرار گرفت و بازداشت شد. با این وجود، هیچکدام از این تهدیدها باعث نشد که از فعالیتهای خود دست بکشد. همراهان نوریزاد نیز در این راه وی را تنها نگذاشتند و علیرغم محدودیتها و فشارها به اقدامات و فعالیتهای خود در راستای احقاق حقوق اقلیتهای مذهبی در ایران ادامه میدهند.
پیام و مخاطب
اقدامات نوریزاد یک پیام روشن دارد و آن این که دین، امری فردی و درونی است و همه مردم فارغ از گرایشهای دینی و اعتقادی خود حق یک زندگی فهیمانه و برابر را در ایران دارند.[28] به گفته نوریزاد «حزب و تشکیلات و نمایندگانی که نتوانند در امتداد حقوق تباه شده، و استیفای حقوق شهروندی آرتین این بهایی کوچک گریبان چاک زنند، به آفتابهداری آبریزگاههای مسجد شاه اصفهان شایستهترند.»[29]
شکستن تابوهای مذهبی موجود در جامعه علیه بهاییان و به چالش کشیدن شالودههای دینی در ذهن بسیاری از شهروندان ایران و به ویژه روحانیون که به نوعی درصدد توجیه آزار و اذیت و به حاشیه راندن اقلیت بهاییان هستند،[30] از دیگر تلاشهای نوریزاد در این راستا است. از نظر بسیاری از فقهای شیعی، کافر بودن یکی از موارد نجاسات است و از نظر آنها کمونیستها، بوداییها، بی دینها و بهاییها کافر و نجس شمرده می شوند. آیتالله خامنهای در یکی از استفتائات اخیر خود که در آستانه آغاز کار ریاست جمهوری یازدهم، مجددا در رسانههای دولتی منتشر شده است، بیان میدارد که «جمیع افراد فرقه ضاله بهایی محکوم به کفر و نجاست هستند و از غذا و سایر چیزهایی که با رطوبت مسری در تماس با آنها بوده است باید اجتناب کرد و بر مومنین واجب است که با حیله و فسادگری این فرقه گمراه مقابله کنند.»[31] نوریزاد که این گونه فتواها را «برداشتهای ناصحیح و نابخردانه جمعی از مراجع تقلید از اسلام »[32] میداند، با خوردن آب و میوه از دستان آرتین و دعوت به دیگران در انجام این کار، در مقابل این اعتقادات نادرست میایستد و این پیام را به مسلمانان و مردم ایران منتقل میکند که «خوردنی های یک بهایی، اگر از خوردنی های یک مرجع تقلید شیعه دوازده امامی پاکیزه تر نباشد، حتماً دست کمی از پاکی آن ندارد.»[33]
نوریزاد با اقدامات خود قصد دارد توجه جامعه ایرانی و بینالمللی را به ستم و ظلمی که سالهاست به نام اسلام بر بهاییان روا داشته میشود، جلب کند و عقاید نادرستی را که در جامعه گسترش یافته، به باد انتقاد گیرد. وی این مسیر را تنهایی و در مواردی با همراهی حلقهای از فعالان مدنی و سیاسی طی میکند و اغلب به دنبال بسیج عمومی نیست، اما با نوشتن، مصاحبه، سفر و برپایی نمایشگاه نقاشی پیام خود را در میان مردم منتشر میکند.[34]
فعالیتهای فراگستر
اقدامات نوریزاد در حمایت از حقوق بهاییان با پوشش خبری و استقبال قابل ملاحظهای در رسانههای داخلی و بینالمللی مواجه شد. پدر آرتین با ارسال نامهای از زندان رجایی شهر خطاب به محمد نوریزاد، اقدام وی را «کوششی برای عینیت بخشیدن به ارزشهایی چون احترام، محبت، عدالت، حمایت، مسؤولیت پذیری، یکسانی، آگاهی و هم دلی» قامداد نمود.[35] به علاوه، 153 فعال مدنی داخل و خارج کشور نیز با انتشار نامهای در 2 مرداد 1393 ضمن تقدیر از اقدام شجاعانه نوریزاد و انتقاد از سکوت جامعه مدنی و نواندیشان دینی ایرانی در مقابل فشار بر جامعه بهایی، از این اقدامات حمایت کرده و نقض گسترده حقوق تمامی اقلیتهای دینی و مذهبی از جمله جامعه بهایی را محکوم نمودند.[36]
اقدامات فعالان مدنی در راستای حمایت از حقوق بهاییان همچنان ادامه دارد و تهدیدها و بازداشتهای دولت جمهوری اسلامی ایران نتوانسته مانع و خللی در این راه ایجاد کند. نوریزاد توانسته تعداد زیادی از فعالان را در این امر همراه خود کند و توجه جامعه ایرانی و بینالمللی را به این موضوع جلب کند. فعالیتهای وی و همراهانش بدون شک گام مهمی در شکستن تابوهای مذهبی و تاثیر بر افکار عمومی مردم ایران بوده است. هرچند، هنوز تغییری در رویه و سیاست دولتی در سرکوب بهاییان مشاهده نمیشود، اما این فعالیتها فضای تازه ای را ایجاد کرده که می توان امیدوار بودراه را بر اعمال فشار هرچه بیشتر بر حکومت جهت به رسمیت شناختن حقوق شهروندی برابر برای بهاییان باز کند.
Learn More Section
News & Analysis
«اقدام بیسابقه پاپ: بوسیدن پای دختر مسلمان زندانی»، کلمه، 10 فروردین 1392. http://www.kaleme.com/1392/01/10/klm-138282/
«آیت الله عبدالحمید معصومی تهرانی: خصومت با بهاییان را کنار بگذاریم»، ماهنامه خط صلح، 1 اردیبهشت 1393. http://bit.ly/1CNECUo
«با حضور جمعی از فعالان مدنی؛ مراسم سالگرد بازداشت مدیران جامعه بهایی برگزار شد»، سحام نیوز، 24 اردیبهشت 1393. http://sahamnews.org/1393/02/260149
«تقدیر ۱۵۵ فعال مدنی از محمد نوریزاد»، سحامنیوز، 2 مرداد 1392. http://sahamnews.org/1392/05/253803
«تو تنهایی نیستی! (نامه ی 153 فعال غیربهایی به نوری زاد)»، وبسایت محمد نوری زاد، 24 ژوئیه 2013. http://www.nurizad.info/blog/22174
«متن پیاده شده مصاحبه دویچه وله با محمد نوریزاد ( چرا تو را نمیکشند؟)»، وبسایت محمد نوریزاد، 22 سپتامبر 2014. http://www.nurizad.info/blog/26403
«محکومیت نوری زاد به سه سال و نیم حبس و ۵۰ ضربه شلاق»، بی بی سی فارسی، 28 فروردین 1389. http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2010/04/100417_l17_nourizad_verdict.shtml
«نامه جمعی از فعالین مدنی و سیاسی به رئیس قوه قضائیه: در مقابل آزار علیه بهاییان سکوت نکنید»، جمعیت مبارزه با تبعیض تحصیلی، 23 اسفند 1392. http://www.edu-right.net/from-anywhere/human-rights/1330-bahai-letter-hu...
«نجسشمردگان نامسلمان و نجاستروبی از اسلام»، صدای آمریکا، 31 شهریور 1392. http://ir.voanews.com/content/iran-noorizad-bahaiis-civil-rights-najes/1...
آیتالله عبدالحمید معصومی تهرانی، « دست در دست هم نهيم به مهر»، 18 فروردین 1393. http://bit.ly/1kDrTqf
آیتالله عبدالحمید معصومی تهرانی، «تقدير از اقدام نمادين دكتر نوریزاد»، پايگاه اطلاع رسانی دفتر عبدالحميد معصومی تهرانی، 9 شهریور 1392. http://bit.ly/16wrJ2U
کامران رحیمیان، «نامه پدر آرتین به محمد نوریزاد از زندان رجایی شهر»، 27 تیر 1392. http://bit.ly/1ImUFce
محمد نوریزاد، «بوسه بر پای یک "بهایی" کوچک»، وبسایت محمد نوریزاد، 24 تیر 1392. http://www.nurizad.info/blog/22128
محمد نوریزاد، «پوزشخواهیهای دکتر محمد ملکی (محمد نوریزاد)»، وبسایت محمد نوری زاد، 1 مهر 1392. http://www.nurizad.info/blog/22380
محمد نوریزاد، «جنجال یک بوسه دیرهنگام»، وبسایت محمد نوریزاد، 28 تیر 1392. http://www.nurizad.info/blog/22147
محمد نوریزاد، «فراخوان بزرگ وملی محمد نوری زاد برای نجاست روبی»، وبسایت محمد نوریزاد، 28 شهریور 1392. http://www.nurizad.info/blog/22374
“Current situation of Baha'is in Iran”. Baha’i International Community. 8 Sep. 2014. http://www.bic.org/media/Current-situation-Bahais-in-Iran
Ahmed Shaheed. “Voices of Support for Iran’s Baha’is”. Ahmed Shaheed’s Blog. 23 May 2014. http://shaheedoniran.org/english/blog/voices-of-support-for-irans-bahais
Anthony Vance. “'Unclean' -- Iran's Outcast Baha'i Minority”. Huffington Post. 26 November 2013. http://www.huffingtonpost.com/anthony-vance/iran-bahai_b_4320167.html
Golnaz Esfandiari. “Following Pope's Example, Iranian Dissident Kisses Feet Of Baha'i Boy”. Radio Free Europe / Radio Liberty. 8 December 2014. http://www.rferl.org/content/iran-dissident-nourizad-bahai-boy-kissing-f...
Saeed Kamali Dehghan. “Iranian activist Mohammad Nurizad attacked and arrested, but not silenced”. The Guardian. 25 February 2014. http://www.theguardian.com/world/iran-blog/2014/feb/25/iranian-activist-...
Reports
«جنايت عليه بشريت: حمله جمهوری اسلامی به بهاييان ايران»، مرکز اسناد حقوق بشر ایران، دی 1388. http://www.iranhrdc.org/persian/permalink/3298.html#.VIUm-NLF88I
«چهره جنایت؛ ناقضان حقوق بهاییت»، عدالت برای ایران، 20 اسفند 1391.
«دیانتی ممنوع: آزار و تعقیب بهاییان در ایران»، مرکز اسناد حقوق بشر ایران، فروردین 1386. http://www.iranhrdc.org/persian/permalink/3249.html#.VIUnBtLF88I
Annual Report 2014, United States Commission on International Religious Freedom. 2014.
Freedom in the World 2014: Iran, Freedom House. 2014.
Laws & Resolutions
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1358.
Books & Articles
افشاری، رضا، «نقض حقوق بشر بهایيان در جمهوری اسلامی ايران»، بنیاد مطالعات ایران، 1380. http://fis-iran.org/fa/irannameh/volxix/iran-bahais
پژمان تهوری، «گفتگو و مروری بر تکنیکهای محمد نوریزاد»، مرکز مطالعات بیخشونت، 20 شهریور 1393. http://bikhoshoonat.com/?p=2541
Wikipedia
«بهاییستیزی»، ویکیپدیا. http://bit.ly/1yYXA5B
«محمد نوریزاد»، ویکیپدیا. http://bit.ly/1todvK3
Multimedia
فیلم مستند "شمعی روشن کن" ساخته مازیار بهاری، ایرانوایر. http://iranwire.com/features/5870
[1] «چهره جنایت؛ ناقضان حقوق بهاییت»، عدالت برای ایران ، 20 اسفند 1391.
[2] Freedom in the World 2014: Iran. Freedom House. 2014.
[3] افشاری، رضا، «نقض حقوق بشر بهایيان در جمهوری اسلامی ايران»، بنیاد مطالعات ایران، 1380. http://fis-iran.org/fa/irannameh/volxix/iran-bahais
[4] Annual Report 2014, United States Commission on International Religious Freedom. 2014. p. 60.
[5] “Current situation of Baha'is in Iran”. Baha’i International Community. 8 Sep. 2014. http://www.bic.org/media/Current-situation-Bahais-in-Iran
[6] Annual Report 2014, op. cit.
[7] محمد نوریزاد، «بوسه بر پای یک "بهایی" کوچک»، وبسایت محمد نوریزاد، 24 تیر 1392. http://www.nurizad.info/blog/22128
[8] محمد نوریزاد، «جنجال یک بوسه دیرهنگام»، وبسایت محمد نوریزاد، 28 تیر 1392. http://www.nurizad.info/blog/22147
[9] «با حضور جمعی از فعالان مدنی؛ مراسم سالگرد بازداشت مدیران جامعه بهایی برگزار شد»، سحام نیوز، 24 اردیبهشت 1393. http://sahamnews.org/1393/02/260149
[10] آیتالله عبدالحمید معصومی تهرانی، «تقدير از اقدام نمادين دكتر نوریزاد»، پايگاه اطلاع رسانی دفتر عبدالحميد معصومی تهرانی، 9 شهریور 1392. http://bit.ly/16wrJ2U
[11] آیتالله عبدالحمید معصومی تهرانی، « دست در دست هم نهيم به مهر»، پايگاه اطلاع رسانی دفتر عبدالحميد معصومی تهرانی، 18 فروردین 1393. http://bit.ly/1kDrTqf
[12] پژمان تهوری، «گفتگو و مروری بر تکنیکهای محمد نوریزاد»، مرکز مطالعات بیخشونت، 20 شهریور 1393. http://bikhoshoonat.com/?p=2541
[13] «اقدام بیسابقه پاپ: بوسیدن پای دختر مسلمان زندانی»، کلمه، 10 فروردین 1392. http://www.kaleme.com/1392/01/10/klm-138282/
[14] «بوسه بر پای یک "بهایی" کوچک»، پیشین.
[15] «نجسشمردگان نامسلمان و نجاستروبی از اسلام»، صدای آمریکا، 31 شهریور 1392. http://ir.voanews.com/content/iran-noorizad-bahaiis-civil-rights-najes/1...
[16] محمد نوریزاد، «فراخوان بزرگ وملی محمد نوریزاد برای نجاستروبی»، وبسایت محمد نوریزاد، 28 شهریور 1392. http://www.nurizad.info/blog/22374
[17] «گفتگو و مروری بر تکنیکهای محمد نوریزاد»، پیشین.
[18] Freedom in the World 2014: Iran, op. cit.
[19] قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1358، اصل 57.
[20] Freedom in the World 2014: Iran, op. cit.
[21] قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل 12.
[22] پیشین، اصل 13.
[23] UN General Assembly Resolution 68/184. Situation of human rights in the Islamic Republic of Iran. A/RES/68/184. 4 February 2014. para. 5.
[24] UN General Assembly. Situation of human rights in the Islamic Republic of Iran: Report of the Secretary-General. A/69/306. 12 August 2014. para. 37.
[25] Freedom in the World 2014: Iran, op. cit.
[26] Ibid.
[27] «محکومیت نوری زاد به سه سال و نیم حبس و ۵۰ ضربه شلاق»، بی بی سی فارسی، 28 فروردین 1389. http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2010/04/100417_l17_nourizad_verdict.shtml
[28] «متن پیاده شده مصاحبه دویچه وله با محمد نوریزاد ( چرا تو را نمیکشند؟)»، وبسایت محمد نوریزاد، 22 سپتامبر 2014. http://www.nurizad.info/blog/26403
[29] «بوسه بر پای یک "بهایی" کوچک»، پیشین.
[30] Anthony Vance. “'Unclean' -- Iran's Outcast Baha'i Minority”. Huffington Post. 26 November 2013. http://www.huffingtonpost.com/anthony-vance/iran-bahai_b_4320167.html
[31] «نجسشمردگان نامسلمان و نجاستروبی از اسلام»، پیشین.
[32] «فراخوان بزرگ وملی محمد نوریزاد برای نجاستروبی»، پیشین.
[33] «بوسه بر پای یک "بهایی" کوچک»، پیشین.
[34] «گفتگو و مروری بر تکنیکهای محمد نوریزاد»، پیشین.
[35] کامران رحیمیان، «نامه پدر آرتین به محمد نوریزاد از زندان رجایی شهر»، 27 تیر 1392. http://bit.ly/1ImUFce
[36] «تو تنهایی نیستی! (نامه ی 153 فعال غیربهایی به نوری زاد)»، 24 ژوئیه 2013. http://www.nurizad.info/blog/22174
توانا: آموزشکده جامعه مدنی ایران، موسسهای پیشگام در زمینه آموزش آنلاین است. توانا در تاریخ ۱۷ می سال ۲۰۱۰ با هدف حمایت از شهروندی فعال و رهبری مدنی در ایران از طریق راههای گوناگون برای آموزش شهروندی و برنامههای ظرفیتسازی برای جامعه مدنی، شروع به کار کرد. چشمانداز توانا دستیابی به جامعهای آزاد و باز برای ایرانیان است، جامعهای که در آن هر ایرانی از فرصتهای برابر، عدالت و آزادیهای کامل مدنی و سیاسی بهرهمند شود.
پروژه رواداری در صدد است تا منبع الهامی باشد برای پلورالیسم (چندفرهنگی)، آگاهی، آزادی مذهبی و به رسمیت شناختن تفاوت در میان شهروندان. پروژه رواداری با تهیه و استفاده از مجموعه متنوعی از منابع آموزشی به زبانهای فارسی، عربی و انگلیسی، بر نقش هر فرد برای مقابله با نفرت تاکید داشته و به برشمردن فواید زندگی روادارانه در جامعهای باز و آزاد میپردازد. پروژه روادری از طریق آموزش سعی دارد تا جلوی اذیت و آزار و نسلکشی [اقلیتها] را گرفته و بذرهای بنیادین جامعهای پایدار و متنوع را در خاورمیانه بزرگ کاشته و پرورش دهد.