مبارزه ای از زیربنا : جنبش ضد آپارتاید در آفریقای جنوبی

بینش و انگیزه

از قرن هفدهم که هلندی‌ها آفریقای جنوبی را مستعمره کردند، خود را نژاد برتر شناخته، بومیان را کنار گذاشته و قدرت سفیدپوستان را تحکیم بخشیدند. اما پیروزی حزب ناسیونالیست درسال ۱۹۴۸، که تمامی آن را سفیدپوستان تشکیل می‌دادند فصل تازه‌ای در سرکوب‌گری  تاریخ آفریقای جنوبی گشود. همان‌گونه که رهبر حزب اعلام کرد «شعار ما حفظ برتری نژاد سفید در آینده است. حتی اگر لازم باشد از زور استفاده می‌کنیم.»1 قوانین آپارتاید جدید (آپارتس در زبان آفریقای جنوبی) از طریق وادار کردن آفریقای جنوبی به تقسیم‌بندی نژادی مانند اروپایی‌ها، هندی‌ها و رنگین‌پوستان (نژادهای مخلوط) و آفریقایی‌ها، برتری نژاد سفید را حفظ می‌کرد و تا آنجا که امکان داشت این نژادها را از هم جدا می‌ساخت.2غیرسفیدپوستان به زور در مناطق محروم و فقیر اسکان داده شده و باید برای مسافرت اجازه دریافت می‌کردند. از حق رای دادن و مشارکت در دولت و ازدواج با سفیدپوستان نیز محروم بوده و در اکثر موارد حق تملک زمین را هم نداشتند.3غیرسفیدپوستان در آفریقای جنوبی، در برابر این تبعیض برای ده‌ها سال مقاومت کردند ولی نتوانستند تغییر واقعی به وجود بیاورند. در حوادثی مانند قتل عام شارپ ویل در۱۹۶۰ و شورش سووتو در ۱۹۷۶، دولت به شدت معترضین را سرکوب نموده و بعضی از رهبران مانند ماندلا را به زندان انداخته و برخی دیگر مانند استیو بیکو را به قتل رساند. در اواخر دهه ۱۹۷۰، انجمن‌های مردمی- مدنی زیادی در شهرک‌های سیاه‌پوست‌نشین ظهور کردند. فعالیت‌های این گروه‌ها سیاسی نبوده و تنها بر توسعه اجتماعی متمرکز بودند.4 پوپومولفی می‌گوید: «جنبش نیاز داشت که بر روی مسائل محلی کار کند تا به مردم اعتماد به نفس لازم را بدهد که آنها می‌توانند از طریق فعالیت‌های توده‌ای، زندگی خود را هر چند در مقیاسی کوچک، تغییر دهند».5 فعالین، جوامع محلی را حول مسائلی مانند افزایش اجاره‌بها، نرخ خدمات اولیه مانند آب و اسکان اجباری بسیج کردند. آنها از طریق تظاهرات، امتناع از پرداخت اجاره، تشویق مردم به خرید نکردن و بایکوت، مقامات را تحت فشار قرار داده و موفق شدند دست‌آوردهای کوچک و محسوسی داشته باشند.6 گرچه می‌دانستند که باید چشم‌انداز وسیع‌تری را ببینند. «ما باید افزایش اجاره‌بها، حمل و نقل و آب و برق را دود حاصل از آتش آپارتاید فرض کرده و نیروی خود را برای خاموش کردن آتش بسیج کنیم.»7

اهداف و مقاصد

رهبران جنبش مبارزات مدنی در سطوح محلی، امکانی برای «تشکل اولیه سازمان‌های مردمی» می‌دیدند که می‌توان از آنجا سازمان‌های سیاسی پیشرفته‌تری را بنیان نهاد. روندی که می‌تواند مبارزات دموکراتیک ملی را به اوج برساند. به گفته مولفی: «افق این چالش ملی، به سوی یک هدف اولیه بود که به سادگی در تاسیس «جبهه متحد دموکراتیک» در سال ۱۹۸۳ تجلی یافت.»8 ما خواهان حقوق خود هستیم. آنها را اکنون و همینجا می‌خواهیم».9

برای رسیدن به این هدف، فعالین می‌دانستند که تنها یک سری شورش‌های خودجوش کافی نیست و باید سازمان‌هایی در سطح مملکت به وجود آید. همان‌گونه که موکاسلی جک، یکی از رهبران جوان می‌گفت: «ما باید این جنگ را از شهرک‌های سیاه‌پوست‌نشین به خانه آنها (سفیدپوستان آفریقای جنوبی) ببریم و این حرکت همان چیزی است که به بایکوت انجامید.»10 هدف این بود که از طریق زیان رساندن به کسب و کارهای محلی، دولت را تحت فشار قرار داده و معترضین نشان دهند که مملکت نمی‌تواند با آپارتاید ادامه دهد. آنگونه که مولفی می‌گوید: «ما به کسب و کارها می‌گفتیم، شما بخشی از این مملکت هستید، اگر با اکثریت مردم در آفریقای جنوبی به صورت انسانی رفتار نشود و به حقوق آنها احترام گذاشته نشود، در این مملکت ثباتی نخواهد بود و کسب و کار شما نمی‌تواند در شرایط بی‌ثباتی ادامه یابد.»11

همزمان، جنبش برای غلبه بر آپارتاید، نیاز به حمایت بین‌المللی داشت. به گفته اسقف اعظم دزموند توتو «ما با فاجعه‌ای در این سرزمین روبرو هستیم و تنها فشار جامعه بین‌المللی می‌تواند ما را نجات دهد.»12اوخواستارتحریم‌های تنبیهی علیه دولت شد تا به ایجاد «آفریقای جنوبی نوین» که مورد حمایت بیش از هفتاد درصد سیاه‌پوستان است کمک شود.»13 آنها می‌دانستند که در کوتاه‌مدت باید مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم‌ها را تحمل کنند و این «بهایی» بود که باید برای آزادی می‌پرداختند.14 از طریق اعتراضات بین‌المللی و پوشش رسانه‌ای، بسیاری از کشورها متقاعد شدند که باید آفریقای جنوبی را تحریم کنند. جنبش ضد آپارتاید با تحت فشار گذاشتن دولت از داخل و خارج، این مسئله را روشن کرد که رژیم آپارتاید نمی‌تواند ادامه یابد و دولت باید تسلیم شود.

رهبری

جبهه متحد دموکراتیک که در سال ۱۹۸۳ توسط موکاسلی جک تاسیس شده بود، سازمان‌دهی جنبش ضدآپارتاید را به عهده گرفت.15 این ائتلاف غیرمتمرکز که بیش از ۵۰۰ سازمان نوظهور را دربرمی‌گرفت، برای مقابله با اصلاحات دولتی که هدف آن محدود کردن جنبش ضدآپارتاید بود، شکل گرفت. پس از سرکوب ۱۹۸۶، اتحادیه کارگران سیاه‌پوست نیز با اعتصابات خود، نقش مهمی در جنبش ضدآپارتاید، عهده‌دار شد. جوامع سیاه‌پوست، در سطوح محلی، شروع به سازمان‌دهی نموده و دولتی، خودگردان را به وجود آوردند. انجمن‌های خیابانی، قدرت را به تدریج از کنسول‌های محلی که همدست رژیم آپارتاید بودند، پس گرفتند. کمیته‌هایی که در خیابان‌های شهرک‌ها تشکیل شده بود، از بین خود نمایندگانی را انتخاب کردند تا درکمیته‌های منطقه، شروع به کار کنند.16 کمیته‌ها نه تنها جوامع محلی را برای اعتصاب و بایکوت بسیج می‌کردند بلکه اقدام به حل اختلافات و ارایه خدماتی مانند گشت‌زنی، تمیز کردن خیابان‌ها، جمع‌آوری زباله‌ها و خدمات درمانی می‌نمودند.17 جنبش «قید حکمرانی مستقیم دولت را شکست» و از طریق خودگردانی «حتی پیش از آزادی، اقدام به خلق قدرت مردم در دوران مبارزه نمود.»18 علاوه بر آن، جنبش از طریق سازمان‌دهی محلی، مردم را با روش‌های بدون خشونت در مسائل اجتماعی آشنا کرد.

جنبش به حمایت میانه‌روها و اعضای مسن‌تر جامعه سیاهان که از خشونت و تندروهای پیشین، سرخورده بودند، نیاز داشت.19 فعالین جوان، جلسات محلی ترتیب داده و فرصت برای رهبری مسن‌ترها را نیز فراهم آوردند. جوانان با این روش نه تنها اعتماد آنها را به دست آورده بلکه حمایت بسیار مهم نسل‌های پیشین را نیز کسب کردند.

فضای مدنی

رژیم آفریقای جنوبی، جنبش ضدآپارتاید را بارها و بارها سرکوب کرد. جدی‌ترین این سرکوب‌ها در اواخر دهه هشتاد بود که بیش از ۲۵۰۰۰ نفر را بازداشت و بدون محاکمه زندانی کرد.20 مقررات سانسور، رسانه‌های محلی را از بازتاب دادن فعالیت‌های جنبش ضدآپارتاید بازمی‌داشت. آنها تنها مجاز به پخش اعلامیه‌های رسمی دولت بودند. دولت اعمال روش‌های بدون خشونت، مانند ممانعت از کار کردن و بایکوت را منع نموده و این روش‌های مبارزاتی و کمیته‌های خیابانی را تحت عنوان «براندازی» طبقه‌بندی کرد. در سال ۱۹۸۸، دولت فعالیت‌های جبهه متحد دموکراتیک و اتحادیه کارگری سیاهان و ده‌ها سازمان دیگر ضدآپارتاید را غیرقانونی اعلام کرد.21 زمانی که کنسول‌ها به شهرک‌ها بازگشتند تا قدرت را از کمیته‌های خیابانی پس بگیرند، نیروهای پلیس فعالیت خود را تا مرز اشغال نظامی گسترده کردند. نیروهای اطلاعاتی دولت، عملیات مخفیانه علیه رهبران جنبش را به اجرا گذاشتند. نیروهای اطلاعاتی به خانه‌های آنها یورش می‌بردند و بمب‌گذاری و ترور می‌کردند.22 پلیس تعداد زیادی از زندانیان را شکنجه و حتی در مواردی تحریک به خشونت می‌نمود تا تعداد بیشتری از سیاهان را بکشد.23 سرکوب رژیم در نهایت، اثر معکوس به جای گذاشت. کشورهایی مانند ایالات متحده که برای تحریم آفریقای جنوبی به خاطر هم‌پیمانی با آنها در جنگ سرد، مردد بودند براثر پوشش خبری وسیع و تظاهرات علیه سرکوب‌ها، همراه با کشورهای اروپایی، افریقای جنوبی را تحریم کرده و سرمایه‌گذاری و وام دادن به آن کشور را قطع کردند.24 این تحولات، مردم آفریقای جنوبی را متقاعد کرد که وضعیت نمی‌تواند ادامه داشته باشد.

پیام و مخاطب

پیام اصلی جنبش ضدآپارتاید این بود که آپارتاید باید پایان یابد و سیاهان آفریقای جنوبی باید به حقوق خود دست یابند. جنبش می‌بایست اقلیت سفیدپوست آفریقای جنوبی را متقاعد می‌کرد که آپارتاید پایدار نیست. برای این کار، آنها قدرت خود را به عنوان اکثریت از طریق «نافرمانی» بدون خشونت و عدم همکاری با رژیم، اعمال کردند. آنها از قدرت اقتصادی خود برای بایکوت کردن اجاره‌بها، تحریم مصرف‌کننده و نیز بایکوت کردن کسب و کار سفیدپوستان و نیز سیاه‌پوست‌هایی که با رژیم همکاری داشتند استفاده کردند. اعتصاب دانشجویان و کارگران و نیز ممانعت از کار، ازجمله روش‌های دیگر بود. بایکوت مصرف‌کننده، تاکتیک بسیار موثری بود. زیرا این تاکتیک، سفیدپوستان دارای کسب و کار را با سیاست‌های دولت پیوند می‌داد و آنها که زیان می‌دیدند، دولت را تحت فشار می‌گذاشتند تا سیاست‌های خود را تغییر دهد. مهم‌تر از آن، این تاکتیک دفاعی در برابر سرکوب دولت بود. همان‌گونه که رئیس اطلاعات پلیس می‌گوید: «اگر نخواهند خرید کنند چه جنایتی مرتکب شدند؟ یک کنش توده‌ای است، شما چه می‌توانید بکنید؟ نمی‌توانید همه آنها را به گلوله ببندید و یا همه آنها را زندانی کنید.»25 سیاهان آفریقای جنوبی ازهمکاری با مقامات گمارده شده از سوی دولت در شورای شهرک‌ها خودداری می‌کردند. در سال‌های نیمه ۱۹۸۰، موجی از خشونت در شهرک‌ها بالا گرفت و بعضی از نمایندگان سیاه‌پوست، افسران پلیس و افراد مظنون به خبرچینی به قتل رسیدند.26 اقتدار دولت در شهرک‌ها فرو ریخت و سازمان‌دهندگان محلی این خلاء را با کمیته‌های خیابانی پر کردند. اگرچه خشونت به استعفای نمایندگان دولتی درشهرک‌ها شتاب داد ولی از طرف دیگر سبب شد که رژیم با شدت بیشتری به سرکوب  بپردازد در حالی که عملیات بدون خشونت، پیروزی‌های کوچک زیادی به دست می‌آورد.

همزمان فعالین، توجه جهانی را با برجسته کردن جداسازی نژادی و نیز تحریک پلیس به خشونت، جلب کردند. در سال ۱۹۸۹، جنبش علاوه بر سامان‌دهی تظاهرات و ممانعت افراد از کار، مردم را بسیج کرد تا آپارتاید را در سواحل دریا و بیمارستان‌ها به چالش بکشند.27 آن‌ها زبان حقوق بشر را به کار می‌بردند تا بتوانند با سایر فعالین حقوق بشر در جهان رابطه برقرار کنند. زندانیان با اعتصاب غذا، نظر جهانیان را جلب کرده و نیز مقامات حکومتی را تحت فشار قرارداده تا آنها را آزاد نموده و یا شرایط زندان را بهبود بخشند. نلسون ماندلا، مقامات زندان را قانع کرد تا بگذارند از طریق فکس و تلفن، از سلول خود، عملیات جنبش را هماهنگ کند. او همچنین اقدام به گفت و گو با مقامات دولت نمود تا بتوانند زمینه‌های مشترکی برای مذاکرات آینده پیدا کنند.28

 فعالیت‌های فراگستر

مولفی گفت: «بخش عمده جمعیت آفریقای جنوبی را که معتقد به صلح و عدالت برای آینده بودند باید متحد ساخت».29 جبهه متحد دموکراتیک «عضوگیری خود را شامل سفیدپوستان و هندی‌تبارها نیز کرد وهمچنین اتحادیه‌های کارگری، دانشجویان، انجمن‌های مدنی، گروه‌های زنان و کلیسا را نیز به عضویت فرا خواند. کلیساها محل ملاقات‌های عمومی بودند و روحانیونی مانند دزموند توتو، حمایت همگانی را از طریق سخنرانی برای مردم و نیز سازمان‌دهی جلب می‌کردند. شورای کلیساهای آفریقای جنوبی، مسئولیت دفاع از زندانیان سیاسی و حمایت از خانواده‌های آنها را به عهده گرفت.30 سرانجام، گروه‌های سفیدپوست مانند اتحادیه‌های دانشجویان سفیدپوست آفریقای جنوبی و گروه‌های هندی‌تبار نیز به آنها پیوستند. جنبش ضدآپارتاید، حمایت بین‌المللی را جلب  کرد و از برخی اقدامات جامعه بین‌المللی مانند تحریم دانشگاه‌ها و اساتید آفریقای جنوبی، تحریم تیم‌های ورزشی آفریقای جنوبی درمسابقات جام جهانی فوتبال و المپیک و جلوگیری از خروج پول از کشور بهره برد. زمانی که جنبش ضدآپارتاید در سطح جهانی مطرح شد، جامعه جهانی با اهدای جایزه صلح نوبل به دزموند توتو در سال ۱۹۸۴ و ماندلا در سال ۱۹۹۳ از کوشش‌های آنها  قدردانی کرد.

فشارهای بین‌المللی و داخلی بر رژیم آفریقای جنوبی نهایتا آنها را به این نتیجه رساند که به قول اف.دبلیو.دی کلرک، رئیس‌جمهور جدید آفریقای جنوبی در سال ۱۹۸۹ «زمان مذاکره فرا رسیده است.»31 ماندلا در سال بعد آزاد گردید و قوانین آپارتاید ملغی شد. پس از مذاکرات طولانی، انتخابات  در سال ۱۹۹۴ برگزار شد و ماندلا به عنوان رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی جدید، انتخاب شد. کشور به صورت دموکراسی پارلمانی بر مبنای اصل «یک نفر- یک رای» درآمد و برای مدت پنج سال، تمام احزاب اصلی سیاسی در حکومت دوره انتقالی نماینده داشتند.32  پس از ده‌ها سال آپارتاید، ماندلا اعلام کرد «هرگز این سرزمین زیبا دیگر تجربه تلخ سرکوب گروهی از مردم توسط گروه دیگر را تجربه نخواهد کرد».33 داستان جنبش ضدآپارتاید، این گفته دزموند توتو را تایید کرد که «زمانی که مردم تصمیم بگیرند که آزاد باشند هیچ‌کس نمی‌تواند آنها را متوقف نموده و از هدف باز دارد.»34